Słownik biograficzny powstał jako pokłosie kwerendy, którą przeprowadziłem w archiwach kościelnych, państwowych i prywatnych w latach 1997-2001 przy okazji pisania książki o arcybiskupie ormiańskim Izaaku Mikołaju Isakowiczu[1]. Inspiracją do opracowania słownika była zachęta, a także wszechstronna pomoc, ze strony Patriarchy Ormiańskokatolickiego z Bejrutu Nersesa Bedrosa XIX i ks. prałata Grzegorza Petrowicza, ostatniego księdza ormiańskokatolickiej archidiecezji lwowskiej, obchodzącego w bieżącym roku jubileusz 60-lecia święceń kapłańskich i 70-lecia nieprzerwanego pobytu w Papieskim Kolegium Ormiańskim w Rzymie.
Dużą pomoc otrzymałem również od p. Jurija Smirnowa ze Lwowa, wielkiego miłośnika i znawcy kultury i tradycji Ormian lwowskich, oraz od dyrekcji i pracowników Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego we Lwowie, gdzie od czasów II wojny światowej przechowywane jest archiwum lwowskiej archidiecezji ormiańskokatolickiej. Cenną pomoc otrzymałem także od p. doc. dr hab. Andrzeja Pisowicza, dr Adama Zwiercana, dr Krzysztofa Stopki, dr inż. Jacka Chrząszczewskiego, ks. prof. Jana Dukały CM, ks. prał. Andrzeja Sapety, o. Waleriana Murawca OFMBern., ks. dr Wacława Umińskiego CM, dr Wacława Kolaka, mgr Marka Eminowicza, p. Marii Roszko-Roszkiewicz, śp. mgr Czesława Lechickiego, /wszyscy z Krakowa/ oraz od p. Teresy Wasilewskiej z Gdańska, p. mgr Moniki Agopsowicz i Federacji Organizacji Ormiańskich w Warszawie, a także od środowisk ormiańskich w Gdańsku, Warszawie, Gliwicach i Krakowie. Sam druk był możliwy dzięki pomocy materialnej ze strony Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie oraz życzliwości pana prezesa mgr inż. Adama Terleckiego. Wszystkim wyżej wymienionym osobom i instytucjom serdecznie dziękuję.
Słownik zawiera biogramy 246 duchownych, żyjących i pracujących w Polsce od połowy XVIII do końca XX w. Wśród tych duchownych można wyodrębnić dziesięć grup.
A/ Pierwsza, najważniejsza, grupa to arcybiskupi lwowscy obrządku ormiańskiego, powoływani wyłącznie spośród księży wywodzących się ze szlacheckich lub mieszczańskich rodzin ormiańskich. W Polsce przedrozbiorowej kandydata na arcybiskupa, jak i na biskupa koadiutora, wybierali duchowni oraz świeccy należący do nacji ormiańskiej. Kandydata zatwierdzał król Polski, a następnie nuncjusz papieski, który stosowne dokumenty wysyłał do Stolicy Apostolskiej, po czym następowała prekonizacja papieska. Od czasów rozbiorów prawo do nominacji arcybiskupa ormiańskokatolickiego, jak i innych ordynariuszy katolickich w monarchii habsburskiej, posiadł cesarz. Uzyskał on to prawo na mocy bulli papieskiej „Inter caetera privilegia” z dnia 20 września 1819 r. Kandydatów do nominacji przedstawiała nie kapituła, jak to było w innych diecezjach, ale zjazd, w którym brali udział wszyscy duchowni ormiańscy, jednak bez udziału świeckich. Zjazd ten wyłaniał trzech kandydatów, z których cesarz wybierał do nominacji zazwyczaj tego, który uzyskał największą ilość głosów[2].
Pierwszym arcybiskupem ormiańskim wybranym w ten sposób był Kajetan Warteresiewicz, a ostatnim Józef Teodorowicz, po śmierci którego wybrano wprawdzie 2 stycznia 1939 r. trzech kandydatów[3], ale ze względu na wybuch II wojny światowej żaden z nich nie został konsekrowany. Do swojej tragicznej śmierci w 1954 r. archidiecezją ormiańską kierował jako administrator kapitulny ks. infułat Dionizy Kajetanowicz. 12 I 1957 r. Kongregacja Kościołów Wschodnich mianowała ordynariuszem wiernych obrządku ormiańskokatolickiego w Polsce Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego, a po jego śmierci Prymasa Józefa Glempa, którego wikariuszem ds. obrządku w latach 1985-1992 był śp. ks. prałat Kazimierz Filipiak[4].
n
B/ Druga, najliczniejsza, grupa to księża wyświęceni dla archidiecezji ormiańskokatolickiej we Lwowie. W większości wypadków pochodzili oni „po mieczu” lub „po kądzieli” z rodzin ormiańskich, mniej lub bardziej spolonizowanych. W niektórych tylko wypadkach pochodzili z rodzin rzymskokatolickich, a na obrządek ormiański przechodzili przed lub w czasie studiów teologicznych. Miejscem ich urodzenia, a następnie pobierania przez nich nauki w szkole średniej, były przed 1772 r. Ruś Czerwona, Podole i Wołyń, a w okresie zaborów prawie wyłącznie Galicja lub Bukowina; natomiast po I wojnie światowej Małopolska wschodnia, czyli województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie.
Kształceniem kleru ormiańskiego w Polsce od 1665 r. zajmowało się Kolegium Papieskie we Lwowie, prowadzone przez zakon teatynów. W 1784 r. w wyniku reformy józefińskiej Kolegium to zostało zlikwidowane, a klerycy ormiańscy od tej pory aż do 1939 r. kształcili się w rzymskokatolickim seminarium duchownym we Lwowie, studiując na wydziale teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Niektórzy z nich studiowali też na Uniwersytecie Wiedeńskim. W latach 1928-1932 ośmiu kleryków wyjechało do Papieskiego Kolegium Ormiańskiego w Rzymie. Spośród nich tylko trzech doszło do święceń kapłańskich, przyjmując je w Rzymie z rąk bliskowschodnich biskupów ormiańskich.
Wszyscy pozostali księża z omawianej grupy święcenia diakonatu i kapłańskie przyjmowali z rąk swoich arcybiskupów we lwowskiej katedrze ormiańskiej. Po święceniach ich miejscem pracy duszpasterskiej były parafie ormiańskie w Galicji lub na Bukowinie; te dwie bowiem krainy, należące do monarchii habsburskiej, były terenem jurysdykcji arcybiskupów ormiańskich. Sytuacja niewiele się zmieniła po I wojnie światowej, z tym jedynie, że parafie ormiańskokatolickie na Bukowinie, przyłączonej po I wojnie światowej do Rumunii, wyłączone zostały w 1925 r. z jurysdykcji hierarchów lwowskich.
Główną instytucją archidiecezjalną był konsystorz biskupi. W jego skład wchodzili wszyscy kanonicy gremialni kapituły oraz jeden lub dwaj notariusze, mianowani głównie spośród wikarych katedralnych. Na czele konsystorza stał prezes, którym był każdorazowy ordynariusz. W późniejszych latach pojawiła się również funkcja kanclerza .
Do początku XIX wieku archidiecezja ormiańska, jak i lwowska greckokatolicka, nie posiadała własnej kapituły. Istnieli wprawdzie od XVIII w. kanonicy honorowi, ale nie tworzyli oni kapituły w ścisłym tego słowa znaczeniu. Nie posiadali też żadnych uposażeń. Kapituła dla obrządku ormiańskokatolickiego powstała dopiero za zgodą papieża Piusa VII w 1803 r. W skład kapituły wchodzili: prepozyt, 3 kanoników gremialnych i 4 honorowych. Utrzymaniem dla kanoników gremialnych były pensje wypłacane przez władze państwowe z funduszu religijnego oraz dochody z folwarku Jastrzębica k. Żółkwi. Pomimo to członkowie rzeczywiści kapituły ustawicznie borykali się z kłopotami natury finansowej. Kanonicy honorowi z założenia nie pobierali uposażenia, utrzymując się z dochodów z własnych parafii. Byli oni bowiem mianowani zazwyczaj spośród urzędujących proboszczów[5].
Ilość parafii była niewielka. Na przełomie XVIII i XIX w. spadła ona z 19 do 8 /Lwów, Brzeżany, Stanisławów, Łysiec, Tyśmienica, Kuty, Horodenka i Śniatyń/. W XIX w. przybyły dwie dalsze parafie, obie na Bukowinie /Czerniowce – parafia od 1840 r. oraz Suczawa – kapelania-ekspozytura od 1839, parafia od 1892 r./[6]. Z parafii tych tylko katedralna we Lwowie miała od 3 do 5 wikarych, pozostałe albo miały po jednym wikarym, albo w ogóle nie. Jedynie w Stanisławowie i Kutach w niektórych latach było po dwóch wikarych. Oprócz funkcji proboszczów i wikarych w ww. parafiach duchowni ormiańscy podejmowali również, choć bardzo rzadko, posługę w parafiach łacińskiej archidiecezji lwowskiej, pełniąc funkcje katechetów, kapelanów szpitalnych itp. Szczególna sytuacja wytworzyła się w Łyścu, gdzie od 1785 r. każdorazowy proboszcz ormiański był również proboszczem tamtejszej parafii łacińskiej; obie zaś parafie użytkowały
wspólnie kościół ormiański. Niektórzy duchowni pełnili także funkcje kapelanów wojskowych.
Trzeba również wspomnieć posługę księży w trzech instytucjach kościelnych z siedzibą we Lwowie, ściśle związanych z archidiecezją ormiańską. Instytucjami tymi były: bank „Mons Pius”, bursa dla chłopców, zwana w XX w. Zakładem Naukowym im. Józefa Torosiewicza, oraz szkoła benedyktynek ormiańskich. Bank „Mons Pius” powstał w 1792 r., kiedy to władze austriackie połączyły w jedno poszczególne zakłady zastawiennicze czyli tzw. banki pobożnościowe, istniejące przy parafiach ormiańskich od XVII w. Nowy bank, którego dyrektorami byli wyłącznie księża, posiadał łączny kapitał 40 000 złotych polskich. Przyjmował od ubogiej ludności chrześcijańskiej zastawy na 8%, aby w ten sposób uchronić ją przed lichwą ze strony innych lombardów, z których większość była w rękach żydowskich. Wszelkie zyski wypracowane przez bank przekazywane były na dotacje dla kleru ormiańskiego, ustawicznie borykającego się z kłopotami finansowymi[7].
Bursa założona została w 1865 r. z prywatnych funduszy zamożnego lwowskiego lekarza Józefa Torosiewicza[8], który, będąc z pochodzenia Ormianinem, starał się otoczyć opieką młodzież ormiańską, przybyłą do Lwowa, aby pobierać naukę w tamtejszych szkołach. Zapis fundatora obejmował specjalnie zakupioną na ten cel kamienicę przy ul. Skarbkowskiej 21 /dawniej Ormiańska Niższa 101/. Do 1905 r. dyrektorami bursy byli księża ormiańscy, a następnie księża łacińscy lub osoby świeckie. Z kolei w szkole prowadzonej przez zakon benedyktynek ormiańskich księża archidiecezji lwowskiej pełnili rolę spowiedników i katechetów.
C/ Trzecia grupa to księża łacińscy, którzy już po święceniach kapłańskich przechodzili do archidiecezji ormiańskiej. Pierwsi z nich pojawili się za czasów abpa Izaaka Isakowicza; kolejni, w dość dużej liczbie, za czasów abpa Józefa Teodorowicza, kiedy to archidiecezja cierpiała na brak powołań rodzimych. Księża ci pochodzili z różnych diecezji, najczęściej z lwowskiej rzymskokatolickiej, i zakonów; najwięcej z zakonu jezuitów /8 osób/. Wielu z nich pracowało bardzo gorliwie, identyfikując się w pełni z tradycją ormiańską. Byli jednak też tacy, którzy po inkardynacji do archidiecezji nie angażowali się w żadne działania duszpasterskie, pozostając tylko nominalnie w szeregach duchowieństwa ormiańskiego.
D/ Czwarta grupa to mechitarzyści. Zakonnicy ci byli kongregacją benedyktyńską, założoną na początku XVIII w. i zatwierdzoną przez papieża Klemensa XI. Ich celem była praca na rzecz Kościoła Ormiańskokatolickiego. Oba ich klasztory, we Wiedniu i na weneckiej wyspie Św. Łazarza, słynęły z bibliotek i drukarń oraz wydawnictw naukowych, dotyczących tradycji, języka i kultury ormiańskiej[9]. Do klasztoru wiedeńskiego wstępowali także polscy Ormianie, którzy jednak po pewnym czasie starali się o sekularyzację, przechodząc do pracy parafialnej w archidiecezji lwowskiej. Na Bukowinie jako misjonarze pracowali także mechitarzyści, którzy nie wywodzili się z Polski.
E/ Piąta grupa to wychowankowie Papieskiego Kolegium Ormiańskiego w Rzymie, wywodzący się z rodzin ormiańskich z Azji Mniejszej i Bliskiego Wschodu. Na prośbę abpa Józefa Teodorowicza przechodzili oni od 1909 r. do archidiecezji lwowskiej, pracując, na ogół bardzo gorliwie, na różnych stanowiskach.
F/ Szósta grupa to duchowni wikariatu apostolskiego dla wiernych obrządku ormiańskokatolickiego na terenie Rosji. Wikariat ten utworzony w 1809 r. istniał do 1855 r. Jego siedzibą był Mohylów nad Dniestrem, zwany Mohylowem Podolskim; w jego skład wchodziły m.in. parafie ormiańskie w Kamieńcu Podolskim, Mohylowie, Raszkowie i Bałcie. Jedynym biskupem wyświęconym dla tej jednostki kościelnej był bp Józef Krzysztofowicz; po jego śmierci administratorami wikariatu byli duchowni mianowani spośród tamtejszych proboszczów. Ostatnia parafia
tego wikariatu, parafia w Kamieńcu Podolskim, wygasła w 1863 r.[10]
G/ Siódma grupa to księża diecezjalni i zakonni, pochodzenia ormiańskiego, którzy wstąpili do łacińskich seminariów duchownych, przyjmując święcenia w obrządku rzymskokatolickim, albo też jako księża ormiańscy przeszli do diecezji łacińskich. Czterech z nich doszło do godności biskupich. Najwięcej zmian obrządku ormiańskiego na rzymskokatolicki miało miejsce wśród duchownych archidiecezji po 1812 r., kiedy to władze austriackie ogłosiły ustawę zezwalającą na owe zmiany. Warto zaznaczyć, że powodem wstępowania Ormian do zakonów łacińskich, najczęściej do jezuitów lub dominikanów, był brak w Polsce ormiańskiego zgromadzenia męskiego.[11]
H/ Ósma grupa to księża ormiańscy, którzy po II wojnie światowej w wyniku zmian granic zmuszani byli do wyjazdu do Polski Centralnej lub Zachodniej. Wielu z nich, aby znaleźć środki do życia podejmowało posługę w parafiach łacińskich, najczęściej na terenie archidiecezji wrocławskiej. Na ogół zrywali oni z obrządkiem ormiańskim, jeden z nich nawet po wyemigrowaniu z Polski przeszedł na obrządek greckokatolicki. Jednak 5 księży dawnej archidiecezji ormiańskiej oprócz pracy w nowych diecezjach kontynuowało /w Krakowie przy kościele św. Idziego, w Gdańsku przy kościele świętych Piotra i Pawła, w Gliwicach przy kościele św. Trójcy/ posługę duszpasterską wśród Ormian, odprawiając msze św. i udzielając sakramentów w rodzimym obrządku.
I/ Dziewiąta grupa to księża teatyni z Włoch, którzy do końca XVIII w. pracowali jako prefekci we wspomnianym Kolegium Papieskim we Lwowie, kształcącym duchownych ormiańskokatolickich.
J/ Dziesiąta grupa to księża łacińscy, pochodzenia ormiańskiego, którzy po śmierci ostatnich kapłanów archidiecezji lwowskiej z nominacji Prymasa Stefana Wyszyńskiego lub Prymasa Józefa Glempa podjęli posługę duszpasterską wśród Ormian.
Omawiając powyższe biogramy muszę zaznaczyć, że wiele problemów przy ich opracowaniu sprawiała pisownia nazwisk. Wśród Ormian bowiem, zwłaszcza w Polsce przedrozbiorowej, panowała w tej dziedzinie ogromna dowolność, a w dokumentach można znaleźć po kilka wersji pisowni tego samego nazwiska. Dla przykładu rodzina abpa Izaaka Isakowicza używała nazwiska w trzech wersjach: Isakowicz, Issakowicz lub Isakiewicz. To samo dotyczy nazwisk księży ormiańskich, absolwentów Papieskiego Kolegium Ormiańskiego w Rzymie, którzy przybywając do Polski, przy pomocy polskich głosek swoje rodowe nazwisko zapisywali na różne sposoby. Panowała także dowolność w stosowaniu przydomków oraz w łączeniu lub dzieleniu nazwisk, np. ks. Stefan Roszko-Bogdanowicz występuje w dokumentach raz jako ks. Roszko, a raz jako ks. Bogdanowicz. Często w rodzinach ormiańskich też syn, zamiast przyjąć nazwisko rodowe, przyjmował nowe nazwisko tworzono od imienia ojca np. ks. Bazyli Demianowicz /Damianowicz/, syn Damiana Ohanowicza, lub arcybiskup Samuel Cyryl Stefanowicz, syn Stefana Ohanowicza. Nieraz też nazwisko to tworzono od imienia ojca chrzestnego lub seniora rodu. Dopiero w czasach austriackich sprawy te zostały jednoznacznie uregulowane. Wszystkie wersje nazwiska stosowane przez danego duchownego lub zmiany tegoż nazwiska podaję w tekście w nawiasach[12].
Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski
[1] Tadeusz Zaleski, Arcybiskup ormiański Izaak Mikołaj Isakowicz „Złotousty”/1824-1901/ – duszpasterz, społecznik i patriota, Kraków 2001,
[2] Bolesław Kumor, Obsada arcybiskupstwa ormiańskokatolickiego we Lwowie w latach niewoli narodowej /1772-1918/, w: Analecta Cracoviensia 1994, s. 371-78.
[3] CDIA-HK, opis III, t. 240.
[4] Grzegorz Petrowicz G., La chiesa Armena in Polonia e nei paesi limitrofi, Parte terza 1686-1954, Rzym 1988, s. 377-81.
[5] Czesław Lechicki,
Kościół Ormiański w Polsce, Lwów 1928, s. 115-116.
[6] Zdzisław Obertyński, Kosciół Ormiański w zaborze austriackim, w: Bolesław Kumor, Zdzisław Obertyński, Historia Kościoła w Polsce, Poznań-Warszaw 1979, t. II cz. I, s. 651-657.
[7] Czesław Lechicki, Kościół Ormiański s. 113.
[8] Józef Torosiewicz – ur. w 1785 r., lekarz, działacz społeczny, filantrop, fundator ormiańskiej bursy dla chłopców. Zm. w 1869 r. Jego piękny grobowiec znajduje się na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
[9] Krzysztof Stopka, Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000, s. 14.
[10] Zdzisław Obertyński, Kościół Ormiański s. 651-657.
[11] Tamże.
[12] Wyjaśnienia dotyczące pochodzenia nazwisk, zawarte w przepisach, zaczerpnąłem z pracy Mieczysława Buczyńskiego „Zapożyczenia ormiańskie w języku polskim”, w: Studia z dziejów kontaktów polsko-ormiańskich, pod redakcją Mirosława Zakrzewskiej-Dubasowej, Lublin 1983.