DUSZPASTERZ, SPOŁECZNIK I PATRIOTA
/ 1824 – 1901 /
Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski – ARCYBISKUP ORMIAŃSKI IZAAK MIKOŁAJ ISAKOWICZ „ZŁOTOUSTY”
Przedmowa: rzymskokatolicki arcybiskup lwowski Marian Jaworski
Wydawnictwo Radamsa, Kraków 2000.
Książka ukazała się dzięki ofiarności Ormian Polskich, a zwłaszcza p. Jana Abgarowicza z Warszawy i p. Wojciecha Zachariasiewicza z Gdańska.
Fotografie pochodzą ze zbiorów Autora.
Na okładce: zdjęcie arcybiskupa Izaaka Mikołaja Isakowicza, wykonane we Lwowie ok. 1885 r., ofiarowane Autorowi przez śp. red. Tadeusza Żychiewicza.
„Kto kocha nasz święty obrządek ormiański, ten kocha tę polską ziemię, na której nasza wiara i tradycja tak pięknie rozwijać się mogą.”
Z listu arcybiskupa Izaaka Isakowicza z 1889 r.
„Zmarły ksiądz arcybiskup Isakowicz, ubogi w dostatki, lecz bogaty w cześć i uwielbienie. /…/ Umiłował też ten naród polski, którego wiernym był synem, ten kraj, w którym się narodził, tych biednych i maluczkich, których był pocieszycielem i opiekunem. /…/
Nie karał lecz nauczał i zachęcał do zgody, i do pracy każdej błogosławił. Kaznodzieja iście , bo jego słowa płynęły ze szczerego serca swego. Żal ogarnia powszechny całe społeczeństwo polskie, a silny oddźwięk znajduje w Kole Polskim, a jak daleko sięga mowa polska, wdzięczna dla niego pamięć nigdy nie wygaśnie.”
Z mowy posła Stanisława Jaworskiego, przewodniczącego Koła Polskiego,
wygłoszonej w parlamencie wiedeńskim w 1901 r.
SPIS TREŚCI
I. Młodość i studia.
1. Społeczność ormiańska w Polsce na przełomie XVIII i XIX w.
2. Rodowód i środowisko rodzinne.
3. Okres lat szkolnych i seminaryjnych.
II. Na placówkach duszpasterskich.
1.Wikary w Tyśmienicy i Stanisławowie.
2. Kapelan w Suczawie.
3. Probostwo w Stanisławowie.
III. Zwyczajne formy duszpasterstwa.
1. Wybór i konsekracja.
2. Stan archidiecezji.
3. Wizytacje i konsekracje kościołów.
4. Listy pasterskie.
5. Opieka nad instytucjami diecezjalnymi.
6. Stosunek do duchowieństwa i troska o powołania kapłańskie.
IV. Nadzwyczajne formy duszpasterstwa.
1. Udział w wiecach katolickich.
2. Udział w uroczystościach kościelnych
3. Polemika w obronie obrządku.
4. Działalność homiletyczna i pisarska
5. Pielgrzymki do Rzymu.
V. Różne dziedziny.
1. Działalność społeczna.
2. Mediacja w konfliktach narodowościowych.
3. Działalność sejmowa i patriotyczna.
VI. Osobowość Izaaka Isakowicza.
1. Ostatnie lata.
2. Przyjaźnie i osobista korespondencja
3. Życie duchowe.
4. Izaak Isakowicz w oczach współczesnych.
VII. Aneksy.
- Wykaz skrótów.
- Bibliografia.
- Publikacje Izaaka Mikołaja Isakowicza.
- Drzewo genealogiczne rodziny Isakowiczów.
- Mapa archidiecezji ormiańskiej we Lwowie.
Przedmowa
Armenia,
jako pierwsze państwo na świecie, przyjęła chrześcijaństwo. Stało się to w 301 r. za przyczyną św. Grzegorza Oświeciciela, biskupa. W przyszłym roku obchodzić będziemy 1700-letnią rocznicę tego doniosłego wydarzenia. Jednym z najważniejszych rocznicowych wydarzeń będzie zapowiedziana wizyta Jana Pawła II, który jako pierwszy w historii Namiestnik Chrystusowy stanie na armeńskiej ziemi.
Dzieje Armenii to dzieje bardzo burzliwe. Liczne wojny i najazdy sprawiły, że kraj ten na wiele wieków utracił niepodległość, a jego liczni synowie, emigrując przez prześladowaniami, rozproszyli się po całym świecie. W XI w. osiedlili się w Kijowie, a wiekach następnych dotarli na Ruś Czerwoną i Podole. Najważniejszymi ich centrami stały się trzy miasta: Lwów, Kamieniec Podolski oraz Stanisławów, miasto założone w XVII w. przez rodzinę Potockich. Emigranci ormiańscy, trudniąc się przede wszystkim handlem orientalnym i rękodzielnictwem, stali się stałym elementem społeczeństwa Rzeczpospolitej. Nowej ojczyźnie służyli bardzo wiernie. Wielu z nich oddawało nieocenione usługi królom polskim, podejmując się misji dyplomatycznych na Wschodzie oraz pośrednictwa przy wykupie niewolników z niewoli tatarskiej i tureckiej. Monarchowie polscy odwdzięczali się im za to licznymi przywilejami królewskimi dla gmin ormiańskich.
Pierwsi emigranci spod Araratu nie byli katolikami. Kościół Ormiański bowiem bardzo wcześnie zerwał łączność z Rzymem. Dlatego też katolikosowi w Eczmiadzynie podlegały pierwsze świątynie ormiańskie budowane na Rusi Czerwonej, w tym też wspaniała świątynia zbudowana we Lwowie na wzór katedry w Ani w Armenii. Katolikosowi podlegało także biskupstwo ormiańskie, założone we Lwowie w XIV w., a podniesione do rangi arcybiskupstwa w 1373 r.. Przełom nastąpił w XVII wieku, kiedy to Kościół Ormiański w Polsce przyjął unię z Rzymem, zachowując jednak własną liturgię i odrębną strukturę. Od tej pory Lwów stał się jedynym miastem w Europie, w którym siedzibę miały trzy arcybiskupstwa katolickie, należące do trzech różnych obrządków.
Książka ks. Tadeusza Zaleskiego, potomka osadników ormiańskich ze Stanisławowa, ukazuje XIX-wieczne dzieje arcybiskupstwa ormiańskokatolickiego we Lwowie. Ukazuje przede wszystkim postać przedostatniego arcybiskupa ormiańskiego Izaaka Mikołaja Isakowicza /ur. w 1824 r. w Łyścu k. Stanisławowa – zm. w 1901 we Lwowie/, którego rodzina w XVIII wieku, jak wielu ówczesnych rodzin ormiańskich, przybyła do Polski z Siedmiogrodu. Arcybiskup Isakowicz przeszedł do historii z przydomkiem „Złotousty”. Obdarzony bowiem talentem pisarskim i kaznodziejskim był autorem wielu publikacji religijnych. Warto zaznaczyć, że na zaproszenie swego przyjaciela, biskupa krakowskiego Albina Dunajewskiego, urodzonego Stanisławowie, głosił kazania w czasie koronacji obrazów Matki Bożej w Krakowie na Piasku /w 1883 r./ i w Kalwarii Zebrzydowskiej /w 1886 r./.
Arcybiskup Isakowicz to przede wszystkim gorliwy duszpasterz, który ratował obrządek ormiańskokatolicki od kasacji i umacniał struktury diecezjalne. Na uwagę zasługuje jego polemika w obronie obrządku /w 1861 r./ i prawie półwieczna opieka /najpierw jako wikarego i proboszcza, a następnie jako arcybiskupa/ nad sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Stanisławowie. Obraz stanisławowski, koronowany w 1937 r. przez arcybiskupa ormiańskiego Józefa Teodorowicza, odbiera obecnie cześć w Gdańsku i jest największą świętością dla rozproszonych po II wojnie światowej Ormian Polskich.
Ważną dziedziną działalności Izaaka Isakowicza były sprawy społeczne, a zwłaszcza jego zaangażowanie na rzecz ubogiej młodzieży. Arcybiskup był fundatorem ochronek dla sierot w rodzinnym Łyścu i w Stanisławowie oraz opiekunem Bursy im. Torosiewicza dla młodzieży ormiańskiej we Lwowie. Wspierał działalność Towarzystwa Kółek Rolniczych, Macierz Polskiej, Internatu Ruskiego, prowadzonego przez zmartwychwstańców dla młodzieży greckokatolickiej, a nawet budowę gimnazjum polskiego w Cieszynie. Wspierał także działalność patriotyczną swego przyjaciela, pisarza Wincentego Pola, oraz bronił ruch
ludowy, a zwłaszcza księdza-społecznika Stanisława Stojałowskiego. Jako poseł do sejmu galicyjskiego i wiedeńskiego był też mediatorem w wielu konfliktach społecznych.
Na szczególną uwagę zasługuje jego troska o pojednanie pomiędzy Polakami i Ukraińcami, co autor publikacji bardzo szczegółowo opisał w podrozdziale „Mediacja w konfliktach narodowościowych”. Arcybiskup Isakowicz na zjeździe Kółek Rolniczych we Lwowie w 1894 r. mówił: „Tylko świętą jednością możemy dźwignąć ten naród polski i ruski, który wspólnie ten kraj zamieszkuje. Mamy dziś wielu nieprzyjaciół, którzy jawnie i potajemnie podkopują to, co jest szlachetne, zacne i dobre. Otóż ja, jako kapłan i starzec stojący już nad grobem wzywam Was: nie dajcie się kusić nieprzyjaciołom Waszym, a przede wszystkim trzymajcie się świętej wiary, nie dzielcie się na dwa odrębne narody, bo wobec Boga jesteście jednym narodem. Dopóki byliśmy w zgodzie, byliśmy silni i Bóg nam błogosławił. Skoro rozpoczęły się rozterki – naród upadł. /…/ Oba szczepy, tak Polacy jak Rusini, niech pracują w zgodzie i jedności na gruncie wiary i jej zasad, i niech się wzajemnie popierają dla dobra wspólnego Ojczyzny”.
Działalność Izaaka Mikołaja Isakowicza była bardzo doceniona przez ówczesne społeczeństwo. Arcybiskup Isakowicz obdarzony został tytułem honorowego obywatela dziewięciu miast, w tym też Lwowa i Stanisławowa. Trzykrotnie wręczona mu specjalne dary narodowe, które on za każdym razem przekazywał na wspomniane ochronki i inne cele społeczne. Po śmierci jego imieniem nazwano jedną z ulic lwowskich, a jego grobowiec na cmentarzu Łyczakowskim – zlokalizowany obok grobowca innego, wielkiego arcybiskupa ormiańskokatolickiego, Samuela Cyryla Stefanowicza – znajduje się do dnia dzisiejszego.
Książka ks. Tadeusza Zaleskiego stanowi cenny wkład w poznanie dziejów archidiecezji lwowskiej obrządku ormiańskiego, jak i w poznanie kultury i tradycji Ormian Polskich, którzy nadal są wiernymi synami Kościoła oraz swych dwóch Ojczyzn: Armenii i Polski.
Arcybiskup Marian Jaworski
Metropolita Lwowski Obrządku Rzymskokatolickiego
Lwów, 2 października 2000 r.
Wstęp
Inspiracją do napisania biografii Izaaka Mikołaja Isakowicza, arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskokatolickiego, była zarówno żywa tradycja rodzinna, jak i zachęta ze strony mego Ojca śp. doc. dr hab. Jana Zaleskiego, wielkiego miłośnika historii i kultury Kresów Wschodnich.
Biografię tę pisałem na przestrzeni dwudziestu lat. Najpierw, w latach 1979 – 1981 napisałem pod kierunkiem ks. prof. dr hab. Bolesława Kumora zarys biograficzny, który jako pracę magisterską obroniłem w roku 1983 r. na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Miałem zamiar od razu przystąpić do pisania większego opracowania, ale z powodu odmowy wydania paszportu, nie mogłem wyjechać na dalsze studia do Rzymu, na które skierowany zostałem przez J. Emin. Ks. Kardynała Franciszka Macharskiego. Dopiero w połowie lat 90-tych, po zgromadzeniu nowych materiałów, pracę tę mogłem rozbudować do potrzeb wydania książkowego. Ostatecznie ukończyłem ją w 175-tą rocznicę urodzin arcybiskupa Isakowicza, czyli w roku 1999.
Przy pisaniu biografii napotkałem na duże trudności spowodowane tym, że większość dokumentów zaginęła lub uległa zniszczeniu po II wojnie światowej. Dotyczy to zwłaszcza archiwum ormiańskiej Kurii Archidiecezjalnej we Lwowie. Z tego też względu pracę pisałem w dużej mierze w oparciu o materiały archiwalne, znajdujące się w rękach prywatnych Na pierwszym miejscu należy tutaj wymienić zbiór 396 listów pisanych w latach 1877-1900 przez Izaaka Isakowicza do Emilii z Romaszkanów Krzysztofowiczowej. Listy te, będące w posiadaniu wnuka adresatki Stanisława Kalinki, zabezpieczone zostały przez ks. infułata Michała Jagosza w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie. Spośród innych dokumentów kapitalne znaczenie
miały notatki i wypisy z archiwum ormiańskiej Kurii Archidiecezjalnej we Lwowie, uczynione przez p. Czesława Lechickiego, autora „Historii Kościoła Ormiańskiego w Polsce”. Wypisy te są tym cenniejsze, że wiele dokumentów archiwalnych, z których je uczyniono, już nie istnieje.
Korzystałem również z dokumentów będących w posiadaniu nieżyjących już dziś osób: redaktora „Tygodnika Powszechnego” p. Tadeusza Żychiewicza, p. Henryki Augustynowicz – Ciecierskiej i p. Michała Bohosiewicza. Bardzo cennymi były spisane w 1978 r. wspomnienia ciotecznej wnuczki arcybiskupa śp. Ireny Isakowicz, oraz pamiętniki mego Ojca śp. Jana Zaleskiego, wydane drukiem w 1999 r. Oba opracowania dostarczyły wiele materiału dotyczącego historii rodziny i życia prywatnego arcybiskupa. Przyczyniły się one także do powstania drzewa genealogicznego Isakowiczów, które zamieszczam na końcu książki. Cennymi były również informacje otrzymane od: mojej babci Janiny Isakowicz, spokrewnionego z rodziną Isakowiczów p. Jana Maszkowskiego, p. prof. Marii Jordan, p. Jerzego Świątkiewicza oraz śp. Stanisława Pruszyńskiego i jego siostry p. Magdaleny Jaroszyńskiej.
Jeżeli chodzi o archiwa państwowe, to drobna część materiału znajdowała się w Archiwum Akt Dawnych w Krakowie, Archiwum Metropolii Lwowskiej w Lubaczowie /obecnie w Krakowie/ oraz w Działach Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i Biblioteki Ossolińskich we Wrocławiu. Była to przed wszystkim prywatna korespondencja Izaaka Isakowicza z różnymi osobami ze świata kultury oraz z dostojnikami państwowymi i kościelnymi. Z archiwów kościelnym najwięcej materiału uzyskałem w sanktuarium Matki Bożej Łaskawej ze Stanisławowa, znajdującym się od 1958 r. przy parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Gdańsku. Były to głównie dokumenty ocalone z pożogi wojennej przez kustosza tegoż sanktuarium, a zarazem ostatniego wikariusza obrządku ormiańskokatolickiego w Polsce, śp. ks. prałata Kazimierza Filipiaka. Dokumenty te były tym cenniejsze, że z sanktuarium tym Izaak Isakowicz był związany przez trzydzieści lat, pełniąc posługę wikarego, a następnie proboszcza, parafii ormiańskiej w Stanisławowie. Ze smutkiem trzeba jednak stwierdzić, że archiwum to wywiezione w 1992 r., po śmierci ks. Filipiaka, do Gliwic, jest całkowicie niedostępne, tak dla historyków, jak i dla środowiska Ormian polskich.
Dużą część materiałów zdobyłem także przez lekturę roczników kilkunastu czasopism, głownie lwowskich. Wymienię tutaj najważniejsze: „Posłaniec św. Grzegorza”, jedyny organ prasowy ormiańskiej Kurii Arcybiskupiej, oraz „Wiadomości Kościelne”, „Bonus Pastor”, „Gazeta Kościelna, „Gazeta Lwowska”, „Przedświt”, „Przegląd Lwowski”, „Tygodnik Ilustrowany” „Przewodnik Kółek Rolniczych” i „Kłosy”. Z nowszych periodyków wspomnieć trzeba przede wszystkim „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie”.
Niespodziewanie wiele wiadomości uzyskałem również z lektury kilkunastu biografii osób żyjących współcześnie z arcybiskupem Isakowiczem. Spośród źródeł drukowanych wspomnieć należy o publikacjach i wydaniach książkowych samego Izaaka Isakowicza, których to pełny spis zamieszczam również na końcu książki. Chodzi tu przede wszystkim o jego listy pasterskie, mowy okolicznościowe oraz dzieła homiletyczne i ascetyczne. Wszystkie one, za wyjątkiem dwóch zaginionych listów pasterskich, znajdują się w posiadaniu Biblioteki Jagiellońskiej oraz Bibliotek Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.
Pozostałą część materiałów zaczerpnąłem z różnych pozycji książkowych i prac naukowych, dotyczących pokrewnych zagadnień historycznych. Wśród tych ostatnich należy wymienić przede wszystkim publikacje zawarte w biuletynach Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie oraz prace ks. Sadoka Barącza OP, Czesława
Lechickiego, ks. prof. Bolesława Kumora, prof. Eugeniusza Słuszkiewicza, prof. Mirosławy Zakrzewskiej-Dubasowej i dr Grzegorza Pełczyńskiego oraz wielu innych. Przy opisywaniu spraw, związanych z historią i kulturą Kresów Wschodnich, korzystałem przede wszystkim z księgozbioru i notatek naukowych mego Ojca śp. Jana Zaleskiego.
Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki, a zwłaszcza ks. prof. Bolesławowi Kumorowi oraz moim Przyjaciołom, Ormianom Polskim, którzy sfinansowali wydanie biografii, pragnę serdecznie podziękować.