Zbliżająca się setna rocznica ludobójstwa Ormian w państwie tureckim jest okazją do przypomnienia nie tylko tego tragicznego wydarzenia, ale również liczącego ponad 1700 lat chrześcijaństwa w Armenii. Jest to pierwszy kraj na świecie, który ogłosił chrześcijaństwo religią państwową, wcześniej niż w cesarstwie rzymskim. Publikujemy opracowanie przygotowane przez prof. Krzysztofa Stopkę z Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Tradycyjnie uważa się, że nastąpiło to za rządów króla Tyrydatesa III (298-330) już w 301 r., a więc w czasie, gdy na rozkaz cesarza Dioklecjana (284-305) w Rzymie trwały krwawe prześladowania chrześcijan. Inna sprawa, że historycy spierają się co do dokładnej daty chrztu i dziś przeważa pogląd, iż Armenia uznała chrześcijaństwo za religię państwową ok. 314-315 r. Nie zmienia to faktu, że był to pierwszy tego rodzaju akt w dziejach świata.
Nie można też zapominać o innym ważnym fakcie, jakim jest wzmianka już w pierwszej księdze biblijnej – Rodzaju – o Araracie. Na tej świętej dla wszystkich Ormian górze (choć leżącej dzisiaj w Turcji) osiadła ponoć po potopie arka Noego, do czego bardzo chętnie nawiązują oni przy różnych okazjach.
Początki
Według tradycji misje chrześcijańskie w Armenii prowadzili apostołowie: św. Tadeusz Juda i św. Bartłomiej, którzy mieli działać na Kaukazie w latach 43-66 oraz 60-68 i zginąć tam śmiercią męczeńską. Dlatego Kościół ormiański ma w nazwie słowo Apostolski – dla podkreślenia swego prastarego pochodzenia. A ponieważ strukturę hierarchiczną Kościoła stworzył na początku IV wieku Grzegorz, zwany Oświecicielem Armenii, stąd drugi człon dodawany do jego nazwy – Gregoriański.
Nowa religia docierała na ziemie ormiańskie z dwóch kierunków: od końca II w. z zachodu, z Kapadocji (dzis. wsch. Turcja) i później z południa, z rejonu Osroene (Edessa, obecnie Urfa w płd. Turcji). Już w pierwszych latach III w. znakomity pisarz i apologeta łaciński Tertulian (ok. 155-ok. 220) wspominał o Armenii jako kraju od dawna chrześcijańskim.
Główny ewangelizator i apostoł tego narodu – św. Grzegorz Oświeciciel (po orm. Grigor Lusaworicz, po łac. Gregorius Illuminator). Urodził się między 240 a 252 r. być może w Artaszacie (niedaleko Araratu) lub w Partii (dzis. płn. Iran) w ormiańskiej rodzinie książęcej. Jego ojciec zginął dość wcześnie w wyniku rozgrywek politycznych w kraju, a przyszłego świętego uratowała od zagłady i wychowywała – na przymusowej emigracji w Cezarei Kapadockiej – opiekunka Zofia. Tam też Grzegorz otrzymał wykształcenie chrześcijańskie i przyjął chrzest.
Po 282 r., gdy sytuacja w jego ojczyźnie uspokoiła się, mógł do niej wrócić i zaraz zaczął tam szerzyć wiarę Chrystusową. Na tronie ormiańskim zasiadał wtedy Tyrydates III, w owym czasie zaciekły wróg chrześcijaństwa. Kazał on uwięzić Grzegorza i – jak głosi tradycja – przez 15 lat znęcał się nad nim nieludzko. Gdy jednak po kilku latach sam ciężko zachorował (według niektórych źródeł – na trąd) a żadne środki nie pomagały, jego siostra Chosrowiducht ujrzała we śnie pięknego mężczyznę, który zażądał od króla natychmiastowego zaprzestania prześladowań chrześcijan. I rzeczywiście, gdy tylko one ustały a sam Grzegorz (bo to on był tym mężczyzną) stanął przed władcą i uzdrowił go z cierpień fizycznych i duchowych, Tyrydates z wdzięczności przyjął chrzest wraz ze swym najbliższym otoczeniem i uznał chrześcijaństwo za religię państwową. Grzegorz zaś, konsekrowany jeszcze w Cezarei Kapadockiej, został ok. 315 r. pierwszym biskupem ormiańskim ze stolicą w miejscowości Asztiszat, na gruzach ośrodka pogańskiego.
Jego następcy przyjęli z czasem tytuł katolikosów i przenieśli się do Wagharszapatu (część dzisiejszego Eczmiadzyna), gdzie według tradycji Grzegorzowi miał się objawić sam Chrystus w postaci zstępującego ognia. Stolicami katolikosatu były później – wraz ze zmianą ośrodków władzy politycznej Armenii – Dwin, Aghtamar, Argina, Ani, Sebastii,
Karmirwank, Dzowk, Hromkla i Sis.
Na początku V w. mnich Masztoc, zwany Mesropem, ułożył alfabet ormiański, co pozwoliło wprowadzić język ormiański do liturgii. Pojawiły się przekłady Biblii i ksiąg liturgicznych, zaczął się kształtować odrębny obrządek ormiański. Przekładano też dzieła filozofów oraz teologów greckich i syryjskich. Dzięki własnej liturgii Ormianie wyodrębnili się w osobny Kościół chrześcijański, który od 368 był niezależny od innych (autokefaliczny). Do tego czasu podlegał formalnie metropolii Cezarei Kapadockiej, która do 451, czyli ustanowienia patriarchatu w Konstantynopolu, była głównym ośrodkiem władzy w Kościele wschodnim. Owa niezależność miała w ciągu wieków nieraz ogromne znaczenie dla samoświadomości narodowej Ormian. W okresach braku własnej państwowości Kościół był jedyną instytucją strzegącą podstawowych wartości kulturowych, cywilizacyjnych i religijnych tego narodu. Starał się też brać udział w życiu religijnym całego chrześcijaństwa, rozdzieranego wówczas przez spory doktrynalne.
Odrzucenie dogmatów Soboru Chalcedońskiego: geneza izolacji eklezjalnej
Po likwidacji osobnego królestwa Armenii (428) Persowie przekształcili podporządkowany sobie obszar w prowincję Persarmenii i usiłowali przywrócić w niej dawną religię (zoroastryzm). W obronie chrześcijaństwa wybuchło powstanie pod wodzą Wardana Mamikoniana. Mimo klęski (451) powstańców, zwanych Wardanidami i kanonizowanych potem przez Kościół ormiański, chrześcijański charakter kraju został obroniony.
W IV soborze w Chalcedonie (451), który m.in. ogłosił dogmat o dwóch naturach (boskiej i ludzkiej) w Chrystusie, wzięli udział tylko biskupi z części Armenii, podporządkowanej Cesarstwu Rzymskiemu. Natomiast Kościół w Persarmenii, nie mogąc uczestniczyć na największym soborze w starożytności, w trakcie wielkiego sporu o natury Chrystusa, wybrał ten nurt teologiczny, który odrzuciła większość chrześcijaństwa i na synodzie w Dwinie (555) opowiedział się za potępionym przez Chalcedon monofizytyzmem, czyli poglądem o jednej – boskiej – naturze Chrystusa. I chociaż z czasem ormiańskie interpretacje doktrynalne zbliżyły się do określeń soborowych, to jednak Kościół Armenii konsekwentnie odmawiał wpisania tego soboru (i kolejnych) na listę soborów powszechnych – „ekumenicznych”.
Ormianie wprowadzili też własny kalendarz, rozpoczynający się od roku 552 ery juliańskiej, w wyniku czego co pewien czas rozchodzą się daty święta Wielkanocy w ich Kościele i w reszcie chrześcijaństwa. Dla Ormian Wielkanoc innowiercza jest „fałszywą” („krzywa” – crazatik).
Należy jednak podkreślić, że w Kościele ormiańskim zawsze istniał nurt pozostający w jedności z Kościołem powszechnym i jego kontynuatorem jest dzisiejszy Kościół ormiańskokatolicki.
Kościół Armenii wobec Bizancjum i Rzymu
Bizancjum wielokrotnie próbowało skłonić Ormian do jedności religijnej, uważając zarazem ich chrześcijaństwo za heretyckie. W pierwszej połowie XI wieku wielu Ormian przystąpiło do Kościoła bizantyńskiego, za co Kościół narodowy uznał ich za zdrajców wiary i narodu, odmawiając im prawa do nazywania się Ormianami. Niewielkie wspólnoty Ormian-chalcedończyków (prawosławnych) przetrwały wiele wieków, nie odegrały jednak większej roli.
Do pierwszych oficjalnych kontaktów między Kościołami Armenii i Rzymu doszło za katolikosa Grzegorza II i papieża Grzegorza VII w 1080 roku. Papież poproszony o interwencję w sporach z Grekami uznał Kościół ormiański za prawowierny, nawołując go jednak do przyjęcia dekretów chalcedońskich i przeprowadzenia stosownych reform liturgicznych. Ten pierwszy kontakt nie miał większych następstw ze względu na odległość geograficzną. Zmieniły to wyprawy krzyżowe.
Królestwo Armenii cylicyjskiej: pierwsze zjednoczenie Kościołów
Po najeździe Turków seldżuckich i Turkmenów wzmogła się migracja
ludności ormiańskiej do Cylicji (starożytna kraina historyczna w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, dziś na południu Tgurcji), gdzie w XII wieku powstało Królestwo Armenii Cylicyjskiej. W 1199 arcybiskup Moguncji Konrad von Wittelsbach, Hohenstauf, będący zarazem legatem papieskim i przedstawicielem cesarza Henryka VI, ukoronował w Tarsie Leona I Rubenidę na króla. Prymat papieski zaakceptowała elita polityczno-kościelna królestwa, nieraz prosząc papieży o dyspensy, łaski i wyroki. Armenia Cylicyjska stała się jedynym państwem w koalicji monarchii krzyżowych, którego Kościół nie był łaciński, a mimo to jej naród zaliczano do europejskiego kręgu kulturowego.
Powstała nawet legenda, jakoby Grzegorz Oświeciciel wraz z królem Tyrydatem III odwiedzili cesarza Konstantyna Wielkiego w Bizancjum i papieża Sylwestra I w Rzymie i zawarli z nimi pakt, którego istotną częścią było udzielenie Grzegorzowi papieskich pełnomocnictw do prowadzenia misji na Wschodzie. Legenda ta uzasadniała twierdzenie o rzymskiej genezie autokefalii Kościoła ormiańskiego i jego katolickim charakterze.
Stolica Apostolska uznawała Ormian za prawowiernych, a ich Kościół, szczególnie w Armenii Cylicyjskiej, za pozostający z nią w jedności. Wprawdzie, w ślad za teologami bizantyńskimi, także w Rzymie krytykowano ormiańskie odrębności liturgiczne, ale nie łączono ich ze sprawami dogmatycznymi. Zresztą w Kościele ormiańskim przyjmowały się niektóre zwyczaje łacińskie: mitry i pastorały biskupów, modlitwa Confiteor, śpiew psalmu 42 (43) na początku liturgii, czytanie drugiej Ewangelii według św. Jana [J 1,1-14] na jej końcu, liczba siedmiu sakramentów itd.
Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Wielka Armenia, Italia
W XIV w. franciszkanom udało się pozyskać do jedności z Kościołem rzymskim arcybiskupa w klasztorze Św. Tadeusza w Artazie, uważanego za wikariusza katolikosa w Wielkiej Armenii. Katolicyzm przetrwał tam do początku następnego wieku, to jest do upadku miejscowego księstwa, wysiedlenia katolików i przekazania przez nowych władców (turkmeńskich) siedziby arcybiskupstwa Ormianom niekatolickim. Pod wpływem franciszkanów władzę Stolicy Apostolskiej uznali także Stefan – biskup Saraju nad Wołgą i Arakel – arcybiskup na Krymie. Katoliccy Ormianie wnieśli ważny wkład w szerzenie przez franciszkanów chrześcijaństwa na rozległych obszarach imperium mongolskiego. Ufundowali katedrę katolicką w Pekinie i kościół w Quanzhou (Zayton) nad Cieśniną Tajwańską.
Z kolei dominikanie tłumaczyli na język ormiański pisma katolickich filozofów i teologów, m.in. św. Tomasza z Akwinu, dzięki czemu bardzo ożywiła się ormiańska myśl filozoficzna i teologiczna, również wśród przeciwników jedności z Rzymem. Ośrodkiem intelektualnym tych działań był klasztor Świętej Bogurodzicy w Kernie (Qrna) niedaleko Nachiczewanu (dzis. płd. Azerbejdżan). W 1331 tamtejsi mnisi ormiańscy przyjęli habity i regułę dominikańską. W rezultacie powstał zakon braci unitów św. Grzegorza Oświeciciela, który stosował liturgię łacińską w języku ormiańskim. Katolicka diecezja ormiańska Nachiczewanu wchodziła początkowo w skład metropolii Sultanija w Persji.
Wraz z upadaniem państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie (koniec XIII w.) wielu mnichów ormiańskich schroniło się w Italii, gdzie powstało związane z dominikanami zgromadzenie zakonne braci ormiańskich św. Bazylego, z centralą w klasztorze św. Bartłomieja w Genui. Oba te ormiańskie zakony katolickie zatwierdził Innocenty VI w 1356 roku. Klasztory ormiańskie w Italii były zapleczem i przystanią dla zakonników przybywających ze Wschodu.
Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Polska
W połowie XIV wieku zaczyna się rodzić katolicyzm ormiański w Polsce. W 1354 przybył tu Zachariasz, arcybiskup Św. Tadeusza w Artazie, zapewne w celu zorganizowania życia religijnego Ormian katolików na przyłączonych przez Kazimierza Wielkiego ziemiach ruskich, głównie we Lwowie.
Śladem jego pobytu w Polsce pozostał wydany przezeń przywilej dla bractwa przy parafii rzymskokatolickiej św. Mikołaja w Bochni.
W 1363 w mieście Sis – stolicy Armenii Cylicyjskiej – przyjął sakrę pierwszy biskup dla gminy ormiańskiej we Lwowie: Grzegorz, zwany Wielkim. W ten sposób w Polsce pojawili się niemal jednocześnie Ormianie używający liturgii łacińskiej, podporządkowani strukturom Kościoła katolickiego oraz Ormianie praktykujący własny ryt i podporządkowani własnemu biskupowi, który zapoczątkował organizację kościelną uznającą obediencję katolikosów cylicyjskich, a od połowy XV wieku eczmiadzyńskich.
Druga połowa XIV wieku to okres wielkiego rozkwitu polskich Ormian na płaszczyźnie zarówno duchownej, jak i świeckiej i wiąże się on przede wszystkim ze Lwowem. Wielu członków tego narodu pracowało dla swej nowej ojczyzny jako artyści-rzemieślnicy, tłumacze, fundatorzy cennych budynków itp.
Drugim ośrodkiem katolicyzmu ormiańskiego w Polsce, ale znacznie mniej licznym, był w tym czasie stołeczny Kraków. Po roku 1370 przyjechał tu z węgierskiej Budy brat unita Jakub Sargis, który zapewne należał do otoczenia nowego króla Polski – Ludwika Węgierskiego lub jego matki, regentki Elżbiety Łokietkówny.
Katolicyzm ormiański od upadku Cylicji do soboru we Florencji: drugie zjednoczenie Kościołów
Upadek państwa ormiańskiego w Cylicji (1375) poderwał autorytet Stolicy Apostolskiej w świecie ormiańskim, gdyż nie potrafiła mu zapobiec. W tej sytuacji Kościół Cylicji stopniowo odwracał się od Rzymu. Reformy liturgiczne z pierwszej połowy wieku zostały zniesione.
Od połowy XV wieku diaspora ormiańska nad Morzem Czarnym (Krym) i w Królestwie Polskim (Lwów, Kamieniec Podolski) przejęła rolę Cylicji w podtrzymywaniu więzi Ormian ze światem katolickim. Pod jej naciskiem katolikos Konstantyn VI i ormiański biskup Lwowa – Grzegorz II udzielili delegacji z Krymu swych pełnomocnictw do reprezentowania ich Kościołów na unijnym soborze we Florencji (1439). Delegacja ormiańska przyjęła tam „Decretum pro Armenis”, zawierające warunki zjednoczenia Kościoła ormiańskiego z rzymskim. Dokument ten zaaprobował kolejny katolikos – Grzegorz IX.
Ale wieść o unii zawartej we Florencji wywołała burzę wśród Ormian na Wschodzie, niechętnych związkom z Rzymem, którzy stanowczo odrzucili akt zjednoczenia. W 1441 odrodził się katolikosat w Eczmiadzynie, konkurencyjny w stosunku do Sisu, co pogłębiło rozłam w Kościele ormiańskim. Obok dwóch katolikosatów (Wielkiego Domu Cylicji i eczmiadzyńskiego – patriarchatu wszystkich Ormian) istniały jeszcze dwa: w Aghtamarze (od 1113) i w Albanii Kaukaskiej (od starożytności). Powstały ponadto dwa patriarchaty – w Jerozolimie i Konstantynopola.
Poza ich władzą pozostawali Ormianie prawosławni (chalcedończycy) i katolicy. Ci ostatni skupiali się wokół arcybiskupów nachiczewańskich, wybieranych spośród tamtejszych dominikanów (wspólnotę braci unitów w 1583 włączono do Zakonu Kaznodziejskiego), a zatwierdzanych i konsekrowanych w Rzymie. Bazylianie ormiańscy w Italii przekształcili się natomiast w zakon bartolomitów, ulegając z czasem całkowitej italianizacji.
Eczmiadzyn na drodze do Rzymu: trudne dzieje zbliżenia
W kolejnych stuleciach sentyment do papiestwa udzielił się także katolikosom eczmiadzyńskim. Do początku XVIII wieku zabiegali oni w Rzymie o uznanie ich za patriarchów katolickich. Chociaż za posunięciami tymi kryły się rachuby polityczne – nadzieje na pomoc finansową i zbrojną Zachodu w walce o niepodległość Armenii – nie sposób odmówić im wartości ideowej. Ormianie próbowali odnowić legendarny pakt Grzegorza Oświeciciela z papieżem Sylwestrem i domniemane prastare związki Kościoła ormiańskiego z biskupami Rzymu. W 1549 przybył do Rzymu katolikos eczmiadzyński Stefan V Salmastecy. Uznał tam prymat papieski i przyjął florenckie „Decretum pro Armenis”. Nie zdołał jednak
wrócić do Armenii, zmarł w Polsce i został pochowany we Lwowie (1552). W jego ślady szli kolejni katolikosi eczmiadzyńscy, wysyłając do Rzymu delegacje z listami uznającymi papieską jurysdykcję i wyznania wiary. Wśród nich byli: Michał I (1564-70), Grzegorz XII (1574-87) i Melchizedek (1593-1627). Wspierali ten kierunek katolikosi z Sisu: Chaczadur II (1575) i Azariasz I (1585).
Stolica Apostolska usiłowała wyjść naprzeciw tym staraniom, nie miała jednak w tym czasie odpowiednich możliwości politycznych. Klemens VIII snuł plany krucjaty antytureckiej, która miała przynieść wyzwolenie chrześcijanom Wschodu. W plany te usiłował wciągnąć szacha perskiego Abbasa, gdyż mógł on zaatakować imperium tureckie od wschodu. Z katolikosatu eczmiadzyńskiego w latach 1593-99 osiem razy wyjeżdżał na Zachód abp Jakub (Hagop) Amdecy jako legat do Wenecji, Rzymu i Wiednia. Nie doczekał efektów tych misji katolikos Melchizedek, który zmarł w Polsce i został pochowany w Kamieńcu Podolskim (1627).
Nową epokę w stosunkach Stolicy Apostolskiej z Kościołami wschodnimi zapoczątkowało powołanie w 1622 Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, która miała za zadanie koordynację działań misyjnych w celu pozyskania chrześcijan wschodnich, w tym także Ormian, do jedności z Kościołem katolickim. Już nieco wcześniej (1600-20) przybyły na Wschód: do Konstantynopola, Smyrny i Aleppo, misje jezuitów i kapucynów, popierane przez królów francuskich. Wśród Ormian w imperium otomańskim pracowali także teatyni oraz nadal dominikanie i franciszkanie.
W tym czasie katolikosi Mojżesz III (1628-33) i Jakub IV (1655-80) z Eczmiadzyna oraz Chaczadur III z Sisu (1665) kontynuowali zabiegi o nawiązanie jedności ze Stolicą Apostolską. Energicznie wspierali je Ormianie katolicy i ormiańscy sympatycy katolicyzmu. Wizytę Jakuba IV w Rzymie przygotowywał jeden z nich – Bedros Bedig z Aleppo. Nie doszło do niej, gdyż katolikos zmarł w Konstantynopolu. Na łożu śmierci, a więc nie ze względów politycznych, złożył jeszcze wyznanie wiary katolickiej. Ormianinem katolikiem był też Konstantyn Soliman, hrabia de Syri, poseł cesarza Leopolda I i króla polskiego Jana III Sobieskiego, zabiegający o pozyskanie szacha perskiego do antytureckiej Ligi Świętej. W działaniach tych uczestniczyli też katolikosi Nahapet I (1691-1705), Astwadzadur I (1717-25) i Karapet II (1726-29). Podobnie postępowali niektórzy katolikosi cylicyjscy: Grzegorz III (1690) i Jan (1718).
Ormianie w Królestwie Polskim: trzecie zjednoczenie Kościołów
W XVII wieku powstał pierwszy ormiański Kościół lokalny zjednoczony ze Stolicą Apostolską. W czasie swego pobytu w Polsce katolikos Melchizedek wyświęcił na biskupa lwowskiego Mikołaja Torosowicza, potomka zamożnej rodziny tutejszych Ormian, który w 1630 złożył katolickie wyznanie wiary. Kilka lat później udał się on do Rzymu, gdzie w 1635 uzyskał papieskie potwierdzenie na urzędzie, godność arcybiskupa i akceptację dla obrządku ormiańskiego. Arcybiskupowi podlegali Ormianie w Polsce, na Litwie i w Mołdawii. W 1664 we Lwowie osiedli teatyni z o. Clemente Galano na czele i rok później otworzyli tam Papieskie Kolegium Alumnów, które wychowało nowe pokolenie duchownych ormiańskich, głęboko przywiązane do wiary katolickiej. W 1687 kolejny lwowski arcybiskup ormiańskokatolicki Wartan Hunanian mianował swym wikariuszem w Siedmiogrodzie Auksentego Werczireskiego. I tam zjednoczenie Ormian z Kościołem rzymskim utrwaliło się, choć Lwów utracił jurysdykcję nad nimi na rzecz miejscowego biskupa łacińskiego.
W 1690 mniszki ormiańskie, skupione przy katedrze we Lwowie, przyjęły regułę benedyktyńską, dając początek ormiańskiej gałęzi tego zakonu w Polsce. W 1689 synod duchowieństwa ormiańskiego we Lwowie ogłosił zerwanie więzów z katolikosatem w Eczmiadzynie. Arcybiskupstwo lwowskie zostało podporządkowane wprost Stolicy Apostolskiej, gdzie sprawami Ormian katolickich w Polsce i na Węgrzech zajmowała się Kongregacja Rozkrzewiania Wiary.
Arcybiskupstwo lwowskie cieszyło się jednak dużą autonomią, niespotykaną w diecezjach łacińskich. Normą stały się wybory koadiutora z prawem następstwa jeszcze za życia rządzącego arcybiskupa. Tak, jak to działo się od czasów XIV-wiecznego biskupa Grzegorza Wielkiego, katoliccy arcybiskupi ormiańscy Lwowa byli zatwierdzani na urzędzie przez królów polskich.
Wkład katolików w kształtowanie się kultury ormiańskiej w czasach druku
Pierwsza drukowana książka ormiańska na świecie ukazała się w 1512 na katolickim Zachodzie. Zamieszkały w Wenecji Ormianin Hagop Meghapart otrzymał papieskie zezwolenie na założenie drukarni ormiańskiej w tym mieście. Jego pierwszy druk – „Urpatagirk” (Księga piątkowa), zbiór modlitw, fragmentów Ewangelii i ojców Kościoła ormiańskiego – został zaopatrzony w portret papieża.
Kolejny ormiański drukarz – Abgar z Tokatu, również od papieża (Piusa IV) otrzymał zezwolenie na druk książek ormiańskich. A jego syn, znany też jako Marcantonio Armeno, uzupełnił swe wykształcenie w Rzymie i po przyjęciu święceń kapłańskich i imienia zakonnego – Bartolomeo Abgaro – został mianowany przez papieża w 1579 przełożonym ormiańskiego klasztoru św. Marii Egipcjanki nad Tybrem. Otrzymał on także od Grzegorza XIII polecenie odlania czcionek ormiańskich. Wykonał je francuski odlewnik Robert Granjon i stały się one prototypem najbardziej dziś rozpowszechnionego ormiańskiego pisma drukowanego. Do 1622 pełnił funkcję papieskiego tłumacza i doradcy w sprawach ormiańskich. Prowadził korespondencję z katolikosami: Azariaszem z Sisu, który prosił Grzegorza XIII o wydrukowanie Biblii w języku ormiańskim, Tadeuszem II i patriarchą jerozolimskim Dawidem. Dzięki niemu powstała włoska szkoła armenistów.
W XVII wieku wydrukowano w Rzymie w sumie około 30 książek ormiańskich, głównie w drukarni Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. W 1623 ukazała się tam gramatyka języka ormiańskiego, w 1650 – historia Kościoła ormiańskiego autorstwa o. Clementa Galano, misjonarza teatyńskiego na Wschodzie i w Polsce, napisana z pozycji katolickich, a w 1695 – słownik łacińsko-ormiański autorstwa Ormianina z Polski, Deodata Nersesowicza, potem sufragana lwowskiego.
Katolicyzm ormiański w wieku XVIII: imperium tureckie
Również w imperium tureckim pojawiły się wspólnoty Ormian katolików. W 1701 mnich Mechitar z Sebastii założył nowy zakon z regułą św. Benedykta (przetłumaczoną na język ormiański jeszcze w XII wieku przez arcybiskupa Tarsu, Nersesa z Lambronu); od założyciela nazywany mechitarzystami. W tym samym czasie bracia Abraham i Jakub Muradianowie zapoczątkowali w górach Libanu zakon antonianów. Pierwszy ich klasztor wzniesiono w Kerem pod Bejrutem (1716), regułę zatwierdził Klemens XII (1732). Postępy katolicyzmu ormiańskiego wzbudzały silną niechęć wśród zwolenników pełnej odrębności kościelnej, którzy w 1707 zamordowali ks. Komitasa Kumurdżiana (beatyfikowanego w 1929). W 1719 Kongregacja Rozkrzewiania Wiary ustanowiła w Konstantynopolu wikariat obrządku ormiańskokatolickiego. Katolicyzm ormiański rozwijał się także na Krymie, który Benedykt XIV poddał w 1748 władzy ormiańskich arcybiskupów lwowskich.
W 1740 Abraham Ardziwian, arcybiskup Aleppo, został uznany w Kerem za katolikosa Wielkiego Domu Cylicji, który to urząd od dłuższego czasu nie był obsadzony. Po elekcji udał się do Rzymu, gdzie złożył wyznanie wiary katolickiej i został potwierdzony przez Benedykta XIV (1742) jako Bedros (=Piotr) I. Od tego czasu wszyscy kolejni katolikosi (patriarchowie) ormiańskokatoliccy przybierali to samo imię (z kolejnym numerem) – obecny, Nerses jest Bedrosem XIX. Siedzibą katolikosatu (patriarchatu) katolickiego został ostatecznie klasztor Bzommar w Libanie, gdzie w 1759 powstało seminarium duchowne. Jego patriarszej władzy podlegały wspólnoty ormiańskokatolickie w Cylicji, Syrii i Libanie, następnie w Egipcie, Mezopotamii, a od 1769 w prowincjach Tokat i Perkenik w Azji Mniejszej.
Wikariat w Konstantynopolu zachował odrębność, zaś Ormianie katolicy na Kaukazie podlegali najpierw prefektowi misji kapucyńskiej, a od 1748 delegatowi wikariusza apostolskiego Konstantynopola z siedzibą w Achalczike.
Katolicyzm ormiański po upadku Polski: Galicja
Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) większość parafii lwowskiej archidiecezji ormiańskokatolickiej znalazła się pod panowaniem Austrii, w nowej prowincji nazwanej Galicją. Władze austriackie zlikwidowały seminarium teatyńskie (1784), a alumnów skierowały do seminarium łacińskiego, skasowały kilka parafii i ograniczyły liczbę duchowieństwa. Kasaty uniknęły benedyktynki ormiańskie ze względu na prowadzoną szkołę dla dziewcząt. Pod panowaniem rosyjskim parafie ormiańskokatolickie przekształcono w osobną diecezję z siedzibą w Mohylowie nad Dniestrem, której zwierzchnikiem został bp Józef Krzysztofowicz (1809) z tytułem wikariusza apostolskiego Ormian w Rosji. Po jego śmierci (1816) kolejnych hierarchów już nie mianowano.
Także w austriackiej Galicji obrządkowi ormiańskokatolickiemu groziła likwidacja, gdy rząd wiedeński zaproponował abp. Samuelowi Cyrylowi Stefanowiczowi (1831-58) objęcie stanowiska łacińskiego arcybiskupa lwowskiego, który jednak nie tylko oparł się tej propozycji, ale podjął działania ratujące obrządek. W 1832 uzyskał jurysdykcję nad katolikami ormiańskimi na Bukowinie.
Narzucone przez Austriaków ograniczenie liczebności kleru ormiańskiego było jedną z przyczyn, że wielu Ormian realizowało swe powołania kapłańskie w rycie łacińskim, zachowując jednak pamięć o swym pochodzeniu, a nieraz zdobywając w Kościele polskim znaczącą pozycję.
W 1902 konsekracja Józefa Teodorowicza na nowego arcybiskupa ormiańskokatolickiego we Lwowie otworzyła nowy rozdział. To on był sprawcą odrodzenia życia wspólnotowego Ormian polskich, a także odnowicielem ich największego i najcenniejszego zabytku – katedry we Lwowie.
Mechitarzyści: katolicyzm intelektualny
Zakon mechitarzystów stworzył dwa niezwykle istotne dla katolicyzmu ormiańskiego klasztory: w Wiedniu i Wenecji. Stały się one ośrodkami badań nad tradycją kościelną i dorobkiem chrześcijańskiej kultury Armenii i jej diaspory. Największe zasługi w tym dziele położyli mechitarzyści: Mikajel Czamczian (1738-1823), Mykyrticz Aucherian (Aucher, 1762-1854), Bagradun Arsen (1790-1866), Ghewond Aliszan (1820-1901), Arsen Ajdinian (1824-1902) i inni. Przyczynili się oni do ożywienia teologii, patrystyki i hagiografii, historii, a także ormiańskiej poezji lirycznej. Mechitarzyści weneccy wydają czasopismo naukowo-religijne „Pasmaveb”, a wiedeńscy od 1887 „Handes Amsorya”.
Turcja wobec katolików ormiańskich w wieku XIX i XX: od rozkwitu do ludobójstwa
Na skutek decyzji sułtana, zezwalającej na wyodrębnienie wszystkich katolików w Turcji w osobny milet, Pius VIII ustanowił w 1830 arcybiskupstwo ormiańskie Konstantynopola z tytułem prymasa. W 1850 powstało sześć nowych biskupstw ormiańskich w Turcji. Powstanie konkurencyjnego w stosunku do katolikosatu (patriarchatu) w Bzommarze ośrodka kościelnego w stolicy imperium doprowadziło jednak do zatargów jurysdykcyjnych.
W drugiej połowie XIX wieku wielką rolę w rozwoju katolicyzmu ormiańskiego odegrał w Turcji Antoni Hassun (1809-84) – najpierw sufragan, a następnie arcybiskup konstantynopolitański. W 1852 założył zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia w celu wychowania i edukacji dziewcząt. W 1867, gdy urząd arcybiskupa Konstantynopola połączono z godnością katolikosa, objął ten drugi urząd, a w 1880 został mianowany pierwszym kardynałem ormiańskim. W 1883 dzięki jego zabiegom Leon XIII erygował w Rzymie Papieskie Kolegium Ormiańskie jako seminarium kształcące kapłanów obrządku ormiańskiego.
Ten sam papież zezwolił na tworzenie ośrodków duszpasterskich wśród diaspory w Ameryce Północnej (pierwszy w
1896 w Nowym Jorku) i interweniował u rządku tureckiego w obronie prześladowanych Ormian (1892-96). W 1911 Stolica Apostolska przeniosła siedzibę katolikosa do Rzymu. W synodzie, na którym sprawę te dyskutowano, uczestniczył abp Teodorowicz.
W latach 1915-18, podczas tureckiego ludobójstwa dokonanego na Ormianach, uległo zniszczeniu 14 diecezji katolickich, zginęło 7 biskupów, 130 duchownych, 47 sióstr zakonnych i do 100 tysięcy wiernych. Jednym z zamordowanych był arcybiskup Mardinu – Ignacy Malojan (1869-1915), w 2001 ogłoszony błogosławionym.
Kościół ormiańskokatolicki w Polsce międzywojennej
Odrodzenie ormiańskiego katolicyzmu w archidiecezji lwowskiej swe apogeum osiągnęło w Polsce międzywojennej. Powstało nowe duszpasterstwo w Warszawie. We Lwowie w 1927 zaczęto wydawać pierwsze czasopismo Ormian polskich pod tytułem „Posłaniec św. Grzegorza”, a w 1930 powstał Archidiecezjalny Związek Ormian z oddziałami w nowych skupiskach ormiańskich – Warszawie, Łodzi, Poznaniu. W 1932 odbyła się we Lwowie wystawa pamiątek historycznych, która dała początek Archidiecezjalnemu Muzeum Ormiańskiemu. W 1935 pojawił się kolejny periodyk – „Gregoriana”. Gdy w 1938 zmarł abp Teodorowicz – jedna z najwybitniejszych postaci Kościoła tamtych czasów w skali ogólnopolskiej – Stolica Apostolska nie mianowała już jego następcy, mimo że kler ormiański dokonał, zgodnie z tradycją, wyboru kandydata na ten urząd w osobie ks. Dionizego Kajetanowicza, zarządzającego archidiecezją jako wikariusz kapitulny.
Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu we wrześniu 1939 Lwowa przez armię sowiecką nastąpił kres krótkiego renesansu religijnego Ormian polskich. Okupanci zarówno sowieccy, jak i niemieccy prześladowali duchowieństwo i wiernych. Księża ormiańskokatoliccy zasłużyli się wymiernie dla ratowania Żydów w czasie holokaustu, wystawiając wielu z nich fałszywe metryki jako katolikom obrządku ormiańskiego. Powojenne zmiany granic Polski i wywołane tym migracje spowodowały zanik archidiecezji w jej historycznym terytorium, które w całości znalazło się w granicach Ukrainy sowieckiej. Wierni wyjechali do przesuniętej na zachód Polski. Ostatnia ksieni benedyktynek ormiańskich ze Lwowa – Elekta Orłowska z 10 siostrami wyjechała do Lubinia na Śląsku. W 1958 siostry osiedliły się u benedyktynek łacińskich w Wołowie, z którymi zjednoczyły się w 1961 roku.
Mimo rozproszenia wiernych, uwięzienia duchownych w sowieckich gułagach, w tym wikariusza Kajetanowicza, i utraty zasobów materialnych oraz wszystkich kościołów, katolicy ormiańscy w powojennej Polsce podjęli walkę o uratowanie obrządku. Opiekę biskupią nad nimi sprawowali kolejni prymasi Polski, kardynałowie August Hlond, Stefan Wyszyński i Józef Glemp. Powstało kilka nowych ośrodków duszpasterskich, początkowo pozbawionych statusu parafii. W Krakowie pracował ks. Franciszek Jakubowicz, w Gliwicach – ks. Kazimierz Roszko, potem uwolniony ze Związku Sowieckiego ks. Kazimierz Romaszkan, mianowany dziekanem przez kard. Wyszyńskiego, następnie ks. Krzysztof Staniecki, w Gdańsku – ks. Kazimierz Filipiak.
Za pontyfikatu Jana Pawła II sytuacją obrządku ormiańskiego w Polsce zajęła się energiczniej niż do tej pory watykańska Kongregacja Kościołów Wschodnich. W Papieskim Kolegium Ormiańskim umożliwiono naukę kandydatom do stanu duchownego z Polski. W 1985 ks. Filipiak został mianowany generalnym wikariuszem kard. Glempa dla obrządku ormiańskiego, a w 1992 ks. prymas ustanowił parafię personalną z siedzibą w Gliwicach, obejmującą całą Polskę. Zrazu objął ją ks. Józef Kowalczyk (rektor ormiańskiego kościoła w Gliwicach od 1985), a w 2004 zastąpił go ks. Artur Awdalian. W 2004 kard. Glemp powołał też na duszpasterzy Ormian: dla Polski południowej – ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego i dla Polski północnej – ks. Artura Awdaliana. Ponadto, w 1999 roku erygowano ormiańską parafię personalną w Gdańsku z ks. Cezarym Annusewiczem jako proboszczem. Kolejny ordynariusz, arcybiskup
warszawski kard. Kazimierz Nycz dekretem z 20 listopada 2009 roku zniósł dotychczasowe struktury duszpasterskie i utworzył trzy parafie terytorialne – południową w Gliwicach, z proboszczem w osobie ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, centralną w Warszawie, gdzie osiadł ks. Artur Awdalian (którego w 2013 roku zastąpił ks. Rafał Krawczyk), i północną w Gdańsku, gdzie duszpasterstwo poprowadził ks. Cezary Annusewicz.
Katolicyzm ormiański na świecie w wieku XX
Po drugiej wojnie światowej katolikosi Ignacy Piotr XV (Agadżanian) i Ignacy Piotr XVI (Batanian) rozbudowali struktury kościelne katolicyzmu ormiańskiego, tworząc w 1954 archidiecezję w Bagdadzie (Irak) i diecezję Kamichlie (Syria), a 1974 wikariaty patriarchalne w Damaszku (od 1984 egzarchat) i w Jerozolimie (od 1991 egzarchat). Powstały egzarchaty patriarsze Francji (od 1986 diecezja Sainte-Croix de Paris), Ameryki Łacińskiej i Meksyku (od 1989 diecezja San Gregorio de Narek w Buenos Aires) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady (od 2005 diecezja Our Lady of Narek).
Doszło też do ponownego zbliżenia między Rzymem a Eczmiadzynem. W 1967 katolikos Wielkiego Domu Cylicji Choren I, a w 1970 katolikos eczmiadzyński Wazgen I złożyli wizyty Pawłowi VI. Obaj wysłali obserwatorów na Sobór Watykański II. W 1996 Jan Paweł II i katolikos Garegin I podpisali wspólną deklarację chrystologiczną; podobną deklarację papież podpisał z katolikosem cylicyjskim Aramem I w 1997 (część biskupów ormiańskich jej nie akceptuje). W 2001 Jan Paweł II złożył wizytę Gareginowi II w Armenii, a w 2008 ten drugi odwiedził Benedykta XVI w Rzymie.
Po rozpadzie Związku Sowieckiego odrodziły się środowiska katolickie w Armenii, Gruzji i Rosji (Moskwa, Petersburg, Rostów nad Donem, Krasnodar, Soczi). W 1991 Stolica Apostolska utworzyła dla nich Ordynariat Europy Wschodniej z siedzibą w Giumri (Północna Armenia) mający obecnie 39 parafii, 5 księży diecezjalnych i 6 zakonnych, 17 zakonników i 14 sióstr zakonnych, pracujących wśród 540 tysięcy wiernych. Księża kształceni są w seminarium katolikosa w Bejrucie, w seminariach łacińskich w Tbilisi (Gruzja) i w Kazachstanie oraz na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w Polsce. W 1994 powstało niższe seminarium ormiańskie w Giumri.
W 2009 roku na całym globie istniało 5 archidiecezji, 6 diecezji, 1 egzarchat apostolski, 3 egzarchaty patriarchalne, 3 ordynariaty obrządkowe i 103 parafie ormiańskokatolickie. W strukturach tych pracowało 45 księży diecezjalnych, 38 zakonnych, 60 zakonników, 84 siostry zakonne. Liczbę wiernych oblicza się na ponad 684 tysiące.
Prof. UJ dr hab. Krzysztof Stopka / Warszawa
